Tytuł projektu:
Demokratyczne państwo prawa wobec wyzwań związanych z COVID-19
Program:
Społeczna Odpowiedzialność Nauki
Grantodawca:
Ministerstwo Edukacji i Nauki
Instytucja partnerska:
Georgian Technical University
Opis projektu:
Rzeczywistość COVID-19 stawia przed nami ciągle nowe, nieprzewidziane wyzwania i coraz większą potrzebę badania i analizowania widocznych lub mniej widocznych skutków głębokiego kryzysu w różnych dziedzinach naszego życia. Pandemia ponadto jest rodzajem politycznego i społecznego kryzysu, który został pogłębiony na skutek wybuchu wojny na Ukrainie. Aby opracować skuteczne strategie identyfikacji, analizy i radzenia sobie z wpływem pandemii, kluczowe znaczenia ma opracowanie holistycznego podejścia, które pozwoli nam lepiej zrozumieć złożoność i wzajemnie powiązany charakter problemu.
Niniejszy program ma na celu opracowanie interdyscyplinarnego spojrzenia na skutki pandemii COVID-19, potraktowanej jako kryzys, który został pogłębiony poprzez atak Rosji na Ukrainę. W szczególności, program badawczy opracowany na pierwszy rok programu koncentruje się na badaniu rzeczywistości, z którą zmaga się pandemia, w zakresie jej wymiaru środowiskowego, politycznego, ekonomicznego, prawnego, etycznego i duchowego. W ramach programu szczególna uwaga zostanie zwrócona na podkreślenie podstawowych problemów, które pojawiły się od momentu wybuchu pandemii oraz związanego z tym kryzysu. Wśród nich szczególnie interesujący jest wpływ pandemii na podejmowanie decyzji politycznych w zglobalizowanym świecie. Podstawowym wyzwaniem w wypracowaniu jednolitej strategii walki z pandemią było ostre zderzenie decyzji politycznych opartych na zasadach interesu narodowego i bezpieczeństwa realpolitik z jednej strony, a zasadami społeczeństwa demokratycznego opartego na równości, solidarności i odpowiedzialności społecznej z drugiej.
Dylematy, przed którymi stanęły rządy poszczególnych państw w walce z pandemią, jeszcze bardziej uwidoczniły podstawowe zasady różnych systemów politycznych i prawnych oraz ich etyczne podstawy. W tym kontekście szczególne znaczenie ma różnorodność krytycznych perspektyw, które pojawiły się w kontekście praw człowieka. Narodowe strategie walki z pandemią, która wielokrotnie naruszała prawa do swobodnego przemieszczania się, pracy, zdrowia, edukacji i religii, stały się przedmiotem radykalnej krytyki zarówno ze strony środowisk akademickich, jak i pozarządowych oraz społeczeństwa obywatelskiego. Długotrwały i często nieokreślony mandat stanu wyjątkowego wywołał falę protestów przeciwko polityce rządów krajowych. Odpowiednia odpowiedź na te protesty pozostaje wciąż nierozwiązanym wyzwaniem zarówno z perspektywy politycznej, prawnej, jak i moralnej. Można wskazać tu także elementy właściwe dla kryzysu legitymizacji władzy oraz zadać pytanie o znaczenie wojny, jako czynnika pogłębiającego kryzys, czy też – przeciwnie – niosącego nowy typ stabilizacji.
Oprócz problemów wywołanych na poziomie instytucjonalnym, nie mniej istotny jest wpływ pandemii oraz wojny na sferę osobistą. Skutki środków zapobiegawczych, takich jak dystans społeczny, zamknięcie, digitalizacja wszelkich form komunikacji, ograniczenie imprez, zgromadzeń i relacji twarzą w twarz, należy opisać i zbadać nie tylko pod kątem ich aspektów ekonomicznych, ekologicznych, prawnych czy etycznych, ale także pod kątem doświadczenia osobistego i duchowego.
Wpływ pandemii oraz wojny przejawiają się w złożonych i jeszcze niezbadanych problemach osobistych doświadczeń duchowych (psychicznych), które z kolei mogą wpłynąć na społeczną, polityczną i etyczną egzystencję przyszłego społeczeństwa. Niepewność i niestabilność przyszłości przenika wszystkie sfery życia publicznego, a nawet określa moralne oblicze przyszłego społeczeństwa.
Ponadto, na co zwraca uwagę wielu naukowców i filozofów, rzeczywistość COVID-19 charakteryzuje się kryzysem pozytywistycznego podejścia do świata i przyrody. Kryzys ten jest zjawiskiem głęboko zakorzenionym w dzisiejszej świadomości ludzkiej, które wymaga od nauki pogłębionych i złożonych badań, analiz i odpowiedzi. Adekwatne odpowiedzi na te złożone i wieloaspektowe problemy można uzyskać nie tylko poprzez zaangażowanie środowisk naukowych w proces badawczy, ale poprzez dyskusję oraz wymianę wiedzy i doświadczeń ze społeczeństwem obywatelskim, zwłaszcza, że wybuch wojny z kolei wskazał na nadal żywe zaangażowanie społeczne. Dlatego działania zaplanowane w ramach tego programu są tak ułożone, aby każdy etap badań – tworzenia i udostępniania nowej wiedzy – opierał się na komunikacji i wymianie myśli i doświadczeń z różnymi grupami społecznymi.
Pandemia Covid-19 oraz wojna na Ukrainie postawiły przed współczesnym światem i systemami społecznymi wiele wyzwań. Wyzwania, które w okresie przedpandemicznym uważaliśmy jedynie za utajone, stały się ostre po wybuchu epidemii. Skutki wirusa pochłonęły liczne istnienia i stworzyły swoisty precedens, który wymaga przemyślenia każdej sfery i instytucji społecznej czy systemu. Szkody wyrządzone przez pandemię miały ogromny wpływ na skuteczność modeli państwowych. Konsekwencje i szkody spowodowane przez kryzys Covid były szczególnie trudne do opanowania dla takich systemów państwowych, w których korzyść ekonomiczna dominuje nad godnością i prawami człowieka. Jednocześnie stopień demokratyzacji w kilku państwach był uderzający, gdyż imperatyw zdystansowania się i postulat pozostania w domu prowadziły do swoistego ograniczenia ludzkich wolności. Trudno zatem znaleźć obszar życia społecznego, na którym pandemia nie pozostawiła śladu: czy to funkcjonowanie demokratycznego państwa prawa, działalność gospodarcza i zarządzanie nią, skuteczność i zarządzanie systemami opieki zdrowotnej, wymiar praw człowieka i proporcjonalność ograniczeń.
Warto zauważyć, że państwo demokratyczno-konstytucyjne musi być swoistym mediatorem w wymienionych kwestiach społecznych, których problematyka pojawiła się w czasie pandemii oraz innego typu kryzysów. Państwo prawa i demokracja jest we współczesnych teoriach społecznych i konstytucjonalizmie głównym gwarantem swobód obywatelskich. Zapewnia równy udział jednostek ludzkich w sprawach państwa. Model państwa i jego porządek instytucjonalny decydują o skuteczności niezbędnych mechanizmów działania ludzi i życia publicznego, które są istotne i adekwatne dla pozytywnej ochrony godności ludzkiej i równości społecznej. Deliberatywne demokratyczne państwo prawa zapewnia równy udział w życiu społecznym i publicznym każdemu obywatelowi i grupie społecznej. Zasada ta zapewnia unikanie marginalizacji jakiejkolwiek grupy społecznej lub jednostki.
Demokratyczne państwa konstytucyjne stanęły w czasie epidemii przed zbyt wieloma wyzwaniami: musiały zapewnić, że szczepienia i opieka medyczna były dostępne dla wszystkich w odpowiednim czasie i w równy sposób, bez klasyfikacji społecznej. Oznacza to, że musiały zagwarantować, że zarządzanie pandemią było równie skuteczne dla wszystkich obywateli bez naruszania praw człowieka i godności. Kryzys Covid oraz następująca po nim wojna pokazały, jak kruche mogą być instytucje społeczne, gdy ogółowi społeczeństwa grozi śmierć. Instytucje społeczne i wartości oparte na równej sprawiedliwości są mocno zakorzenione w takich krajach, w których porządek demokratyczno-konstytucyjny jest uważany za kluczowy czynnik organizacji życia społecznego.
Kwestia ta zasługuje na szczególną uwagę: demokratyczne państwa konstytucyjne i ich instytucje społeczne – czy to system opieki zdrowotnej, czy gospodarka – w mniejszym lub większym stopniu poradziły sobie ze szkodami wywołanymi pandemią. Ponieważ pandemia wciąż szalała, państwa konstytucyjne zapewniły skuteczne zarządzanie szkodami. W takich modelach państwowych godność i prawa człowieka nie były ograniczane i redukowane do korzyści ekonomicznych. Można było zapewnić mniej lub bardziej sprawiedliwą dystrybucję leczenia i innych usług medycznych, a podstawowym zadaniem nie było podtrzymywanie aktywności gospodarczej, lecz tworzenie warunków społecznych godnych Godności Człowieka.
Problemy te (które ujawniły się w czasie głębokiego kryzysu) sprawiają, że naukowcy powinni pilnie badać i zajmować się problemami życia publicznego z perspektywy interdyscyplinarnej. Ma to ogromne znaczenie dla reformowania systemów społecznych i instytucji, w których żyjemy. Dzięki temu możliwe jest lepsze radzenie sobie z następstwami pandemii oraz wojny i unikanie problemów, które wciąż są dotkliwe i mogłyby się ujawnić w postaci przyszłej katastrofy ekologicznej.
Biorąc to pod uwagę, potrzebne są interdyscyplinarne prace nad tego typu zagadnieniami społecznymi, które pozwolą zintegrować różne aspekty badań. W program ten powinni być zaangażowani specjaliści z różnych dziedzin: socjologowie, filozofowie, ekonomiści, konstytucjonaliści. Podejście interdyscyplinarne gwarantuje, że aktualne problemy zostaną przedstawione z różnej badawczej perspektywy. Tego typu badania zapewniają lepszy rozwój przyszłego społeczeństwa i stworzenie warunków życia godnych godności człowieka. Tworzenie tego typu wiedzy wzmacnia wartości instytucjonalne oparte na równej sprawiedliwości.
Kierownik projektu:
Dr hab. Agnieszka Nogal, prof. ucz. – specjalizuje się w filozofii polityki oraz teorii praw człowieka. Od 2017 Kierownik Zakładu Filozofii Polityki na Wydziale Filozofii UW. Od 2020 kieruje pracami Ogólnopolskiej Olimpiady Filozoficznej. W 2011 roku uzyskała habilitację w dziedzinie nauk humanistycznych (Instytut Studiów Politycznych PAN). Doktor nauk humanistycznych (1998, Instytut Filozofii i Socjologii PAN). Absolwenta Wydziału Prawa (2007) oraz Wydziału Filozofii i Socjologii (magisterium 2004). W latach 1994-2013 zatrudniona w Instytucie Studiów Politycznych PAN w Warszawie, w latach 2002-2003 w Robert Schuman Centre EUI we Florencji. Wykładała na Uniwerystetach Minho, Portugalia; CTLC. Pusey House, Oxford, Anglia; EUI Florencja, Włochy.